Από πρωτογενείς πηγές λογίων και αγωνιστών του 1821.
«[Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης] εμελέτα ν’ αρχίση τα ένοπλα κινήματά του την 25 Μαρτίου, ημέραν του Ευαγγελισμού, ως ευαγγελιζομένην την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους»
Σ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. 1, εν Λονδίνω 18602, σ. 23· εν Αθήναις 18883, σ. 19.
***
« (ο Κολοκοτρώνης) Δεν έπαυε ανταποκρινόμενος μετά των εν Πελοποννήσω οικείων του, και προδιαθέτων αυτούς εις το να δράξωσι τα όπλα την 25ην Μαρτίου, ως προεσχεδιάσθη»
Σ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. 1, Βιβλίο 1, Α΄ μέρος, σελ. 65, 66, εκδ. Δ.Ο.Λ.
***
«Εις τα ’20 με ήλθον γράμματα από τον Υψηλάντη δια να είμαι έτοιμος, καθώς και όλοι οι εδικοί μας. 25 Μαρτίου ήτον η ημέρα της γενικής επαναστάσεως (…) Έστειλα και εις τας επαρχίας της Μεσσηνίας, Μιστρός, Καρύταινας, Φαναριού, Λεονταριού, Αρκαδίας, της Τριπολιτσάς, και ήλθον εκεί οπού ευρισκόμουν, και τους έλεγα, ότι την ημέρα του Ευαγγελισμού να είναι έτοιμοι, και κάθε επαρχία να κινηθή εναντίον των Τούρκων των τοπικών»
Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Απομνημονεύματα, σελ. 55, 57, έκδοση της Παναρκαδικής Ομοσπονδίας Ελλάδος.
***
«Εξομολογηθέντες μετέλαβον των αχράντων μυστηρίων, ο Κολοκοτρώνης και οι περί αυτόν, οι οποίοι δεν ήλθον εις την Πελοπόννησον ειμή δια να κινήσωση την επανάστασιν την 25 Μαρτίου, ως ημέραν προσδιορισμένην να λάβωσι τα όπλα απανταχού οι Έλληνες»
Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, τ. 1, Αθήνησιν 1851, σ. 31.
***
«(ο Κολοκοτρώνης) διατριβών εις Ζάκυνθον έλαβε την πρόσκλησιν του Υψηλάντου να κινηθή και αναχωρήσας, χάριν εμπορίου δήθεν, εις τας νήσους του Αιγαίου, έφθασε την 6η Ιανουαρίου του 1821 εις Τσίμοβαν και κατέλυσε εις του Μουρτζίνου, παλαιού φίλου του, όθεν κατεφρόνει υπό την αιγίδα της φιλίας τας επιβουλάς των Τούρκων και διενήργει, περιμένων την 25η Μαρτίου, δια την επανάστασιν….. Και τοιουτοτρόπως την 25η Μαρτίου επανέστη η Πελοπόννησος, μετά την 24η Φεβρουαρίου, καθ’ην ο Υψηλαντης διεκήρυξεν εις την Μολδαβίαν την επανάστασιν»
Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, 1851
***
«Από Ύδραν έφθασε [στην Σμύρνη] μια γολέττα του Κολέτζη, ήτις μας διηγήθη την ετοιμασίαν δια τας 25 Μαρτίου –να κτυπήσουν παντού»
Ν. Κασομούλης, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων, τ.Α’, Αθήναι 1939, σ. 134.
***
«Ο Γρηγόριος Δικαίος κατετάραττε συνεχώς τον εγκέφαλον των πάντων, παρουσιαζόμενος ως αντιπρόσωπος προσωρινός του Α. Υψηλάντου, και παριστάνων θετικώς ότι η ημέρα της ενάρξεως είναι διωρισμένη πανταχού η 25 Μαρτίου, ότι την αυτήν ημέραν πυρπολείται ο Σουλτανικός στόλος, ότι δίδεται πυρ εις όλην την Κωνσταντινούπολιν, ότι φονεύεται ο Σουλτάνος (…) Αυτά ταύτα διεφημίζοντο και από μέρους του Θ. Κολοκοτρώνη, του Νικηταρά, και Αναγνωσταρά»
Αμβροσίου Φραντζή, Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος, τ. Α΄, 1839, σελ. λ΄ και σελ. 324.
***
«(ο Παπαφλέσσας) Ούτος, όθεν διήρχετο διέσπειρε τας επαναστατικάς του ιδέας προσθέτων συνάμα ότι η 25 Μαρτίου ήτο υπό της Εταιρείας προσδιωρισμένη ημέρα προς έναρξιν τη Επαναστάσεως»
Αργυρόπουλος, Βιογραφία Παπαφλέσσα
***
«Η ημέρα της ενάρξεως, είναι πασίγνωστον, ότι ήτο εκείνη των 25 Μαρτίου, αποφασισμένην δι’ όλα τα μέρη της Επαναστάσεως, επί ταύτης έπετο και ο Υψηλαντης να πράξη εν τη Μολδοβλαχία την έφοδόν του, άλλ’ ο προκαταλαβών θάνατος τον της Βλαχίας Ηγεμόνα, ως ειρέθη, συνήργησεν, ως εις καλήν επιτυχίαν, την άμεσον κίνησιν του Θεοδώρου (σ.σ. Βλαδιμηρέσκου), και επομένως επετάχυνε την ως επί τω μικρώ εν αυταίς ταις επαρχίαις άωρον έξοδον του Υψηλάντου»
Ηλία Φωτεινού, Οι Άθλοι της εν Βλαχία Ελληνικής Επαναστάσεως το 1821 Έτος, σελ. 29, σημ. α, Εν Λειψία 1846.
***
« …οι έξωθεν ερχόμενοι Έλληνες από την Ρωσσίαν, την Κωνσταντινούπολιν και αλλαχόθεν, αυτοί διέδωσαν το σύνθημα, ότι εις τας 25 Μαρτίου θα γείνη αφεύκτως η επανάστασις. Ο δε Φλέσας τότε έχυσε περισσοτέραν καυστικήν ύλην εις ταύτας τας επαρχίας, δια να κόψη μίαν ώραν προτήτερα τας συναθροίσεις και τας ελπίδας τας μακρυνάς των προκρίτων και των αρχιερέων, οίτινες μάλιστα εβιάσθησαν και άρχισαν τα κτυπήματα κατά των Τούρκων προ της 25 Μαρτίου.»
Φωτάκου, Βίοι Πελοποννησίων Ανδρών, εν Αθήναις 1888, σσ. 19-20.
***
«Εξέλεξαν τον Φωτάκον, όστις απεστάλη δαπάνη του Ι. Αμβροσίου μεγαλεμπόρου εν Οδησσώ, έχων και ούτος την εντολήν να είπη προς τον Κανέλον Δεληγιάννην, ότι η ορισθείσα ημέρα της επαναστάσεως ήτο η 25 Μαρτίου του επιόντος έτους 1821, όπως ετοιμάζεται και αυτός και οι άλλοι»
Φωττάκου: Απομνημονεύματα, τ. Α΄, σελ. 13, εκδόσεις Βεργίνα. Βλ. επίσης σελ. 68.
***
(για τη σύσκεψη της Βοστίτσας)
«Κατά πρότασιν του Φλέσα απεφάσισαν να κοινοποιήσουν τον σκοπόν της συνελεύσεως εις όλους τους αδελφούς της εταιρίας και εις τους αρχιερείς, και να παίξουν τα πράγματα όπως δυνηθούν με την εξουσίαν, ώστε να μακρύνουν τον καιρόν, αλλ’ η ετοιμασία να εξακολουθή δραστηρίως δια την επανάστασιν, επειδή είχον έλθει πολλοί απ’ έξω Πελοποννήσιοι προς τον σκοπόν τούτον, και η επανάστασις ήτον αδύνατον να βραδύνη περισσότερον της ορισθείσης ημέρας, ήτοι της 25 Μαρτίου»
Φωτάκου: Βίος του Παπαφλέσα, σελ. 22, εκδ. Βεργίνα
***
«Εις αυτούς εφανέρωσε τον ερχομόν του, τον τίτλον του ως απεσταλμένου παρά της Γενικής αρχής (σ.σ. της Φιλικής Εταιρείας), και ότι η 25 Μαρτίου είναι η πρώτη ημέρα της επαναστάσεως»
Φωτάκου Απομνημονεύματα, τ. Α΄, σελ. 68, εκδ. Βεργίνα.
***
«Οι πράκτορες της υπάτης διευθύνσεως (σ.σ. της Φιλικής Εταιρείας) είχον ορίσει ήδη την 25 Μαρτίου, ως ημέραν καθ’ ήν η Επανάστασις έμελλε να εκραγή ταυτοχρόνως εις πάσαν επαρχίαν και πόλιν της Οθωμανικής αυτοκρατορίας πλήθουσαν Ελλήνων»
Γ. Φίνλεϋ: Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος πρώτος, σελ. 191, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.
***
«οι απόστολοι της Εταιρίας είχον επιμείνη όπως ορισθή η 25 Μαρτίου ως ημέρα της ενάρξεως της Επαναστάσεως»
Γ. Φίνλεϋ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. 1ος, σελ. 193, εκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.
***
«(ο Παπαφλέσσας) διεκήρυξεν εξ ονόματος των ριζοσπαστών, ότι 6 Απριλίου ( νέο ημερολόγιο – δηλ. 25 Μαρτίου στο παλαιό ημερολόγιο) ήτο η εσχάτη προς κήρυξιν προθεσμία, και ότι πάσα βραδύτης ήθελεν είσθαι ολεθρία»
Μενδέλσωνος Βαρθόλδη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, σελ. 291, 1894.
Οι πηγές αντλήθηκαν από τα παρακάτω κείμενα:
Το ιστορικό υπόβαθρο της 25ης Μαρτίου
25 Μαρτίου – Αγία Λαύρα: Μύθοι;
25η Μαρτίου και Ελληνική Επανάσταση: Οι Μυθοπλόκοι μένουν πάντα Αδιόρθωτοι
Αντίβαρο, Πρώτη αντίκρουση – 25η Μαρτίου – Αγία Λαύρα
«Ψευδής είναι η εν Ελλάδι επικρατούσα ιδέα ότι εν τη μονή της αγίας Λαύρας ανυψώθη κατά πρώτον η σημαία της ελληνικής επαναστάσεως.” Αυτή η υποσημείωση (δ) – βασικό ρεπερτόριο κάποιων παπαγάλων – ανήκει στην τελευταία γραμμή του κεφ. Δ’ (σ. 57) της Ιστορίας του Τρικούπη όπου αναφέρει τα γεγονότα στην Αχαΐα λίγο πριν την έναρξη της Επανάστασης.[1]
Και βεβαίως όλη η ουσία της υποσημείωσης είναι το «κατά πρώτον» το οποίο κάνουν πως δεν το καταλαβαίνουν στο Παπαγαλιστάν. Προφανώς ο Τρικούπης δεν ισχυρίζεται ότι «δεν συνέβη τίποτα» στην Αγία Λαύρα (αν ισχυριζόταν αυτό, δεν θα έγραφε το “κατά πρώτον”), αλλά ότι η σημαία της Επανάστασης υψώθηκε «κατά πρώτον» κάπου αλλού. Αυτό το «αλλού» τοποθετείται συνήθως είτε στη Βλαχία είτε στην Καλαμάτα, είτε στη Μάνη, είτε στα Καλάβρυτα, είτε και στο Αίγιο, ανάλογα με τις τοπικιστικές ή οικογενειακές προτιμήσεις των παλαιότερων συγγραφέων. Για τις νεώτερες αντι-εθνικές μαινάδες δεν έχει σημασία το “πού”. Μπορεί να είναι οπουδήποτε αρκεί να μην είναι η Αγία Λαύρα, γιατί εκεί γίνεται αυτό που τρέμουν – η σύντηξη των στοιχείων του γένους και της θρησκείας, του λαού και της ηγεσίας. Εξ όσων θυμάμαι ο Τρικούπης δεν εξηγεί ποιό είναι κατ’ αυτόν «το πρώτον».
……………………………………..
Αλλά ο Τρικούπης αναγνωρίζει ότι η Επανάσταση είχε προγραμματιστεί για την ημέρα του Ευαγγελισμού «ως ευαγγελιζομένη την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους» (Α’, σ. 23, 25), φράση που αποφεύγουν μετά προσοχής οι κονδυλοφόροι του Παπαγαλιστάν.
……………………………………..
Ο Κολοκοτρώνης καθ’ οδόν προς την Τριπολιτσά, ξεσηκώνει τους χωρικούς να αρχίσουν κι αυτοί τις πολιορκίες των κάστρων όπως είχαν προσυνεννοηθεί.
Γράφει ο ίδιος: «Την αυγήν εξημέρωσε εις ταις 25 του Ευαγγελισμού. … Κινώντας από την Σκάλα, έρρηξα καμμιά χιλιάδα τουφέκια, τρείς μπαταριαίς δια να τ’ ακούσει ο κόσμος να σηκωθή κατά την παραγγελίαν. Ακούοντες οι Γαραντζαίοι τα τουφέκια, εσκότωσαν τους κεχαϊάδες … και έγεινε αρχή του σκοτωμού.»
Και συνεχίζει: «Την ίδια ημέρα του Ευαγγελισμού συνάζονται οι Φαναρίτες [τουρκαλβανοί] λέγουν εις τους Τούρκους να τραβηχθούν εις την Τριπολιτσά … μαζώνονται Φαναρίτες και Μουντριζάνοι κι άλλα μουρτατοχώρια, … αριθμός των 1700 τουφέκια. … Την ίδιαν ημέραν οι Αρκαδιανοί (της θαλάσσης) συνάζονται ολίγοι, και ο Πρωτοσύγγελος και άλλοι παρακινούν τους Τούρκους να τραβηχθούν εις τα κάστρα … τους ξέβγαλαν ίσια με το Νιόκαστρο και εκεί τους πολιόρκησαν, αφού εσυνάχθησαν και από άλλαις επαρχίες. Επολιόρκησαν Ναβαρίνο, Μοθώνη και Κορώνη … » (Κολοκοτρώνη Απομνημ. Α’ σ. 52, 53).
Τα ίδια αναφέρει και ο Φωτάκος, που είναι σαφέστερος, ότι την 25 Μαρτίου συρρέουν όλοι γύρω από την Τριπολιτσά.(Φωτάκος, Απομνημ. σ. 22)
……………………………………….
Και επειδή οι παπαγάλοι απαξιώνουν όλα αυτά επειδή τάχα γράφτηκαν μετά το 1838, – οπότε καθιερώθηκε η εθνική εορτή, άρα είναι όλοι συνεννοημένοι να γράφουν “μύθους” – ας δούμε τι είχε γραφτεί πριν το 1838.
Γράφει η βρετανική περιοδική έκδοση Niles’ Weekly Register τον Σεπτέμβριο του 1821: «Μια γενική εξέγερση αναμενόταν στο Μοριά την 6η Απριλίου».[8] (Το Νέο Ημερολόγιο τότε ήταν 12 ημέρες μπροστά από το Παλαιό).
Μέχρι και στον Καναδά έμαθαν ότι θα γίνει επανάσταση την 25 Μαρτίου. Γράφει μια Καναδική εφημερίδα τον Ιούνιο του 1821: “Επιστολές από την Τεργέστη αναφέρουν ότι ένα μεγάλο Ελληνικό πλοίο έφτασε από την Πάτρα … Έφυγε από την Πάτρα στις 4 Απριλίου και έφερε την είδηση ότι κηρύχθηκε πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Αναμένεται ότι η εξέγερση θα γενικευθεί στον Μοριά την 6 Απριλίου [25 Μαρ.].[9]
………………………………….
Στη μακρυνή Αμερική η εφημερίδα μιας άσημης κωμόπολης του Νότου, του Milledgeville, αναδημοσιεύει την είδηση ότι ο αρχιεπίσκοπος «Γερβός» εισήλθε στην Πάτρα το βράδυ της 6 Απριλίου και κήρυξε την επανάσταση με τη διακήρυξη «Σεβασμός στους Προξένους – Βοήθεια στους Χριστιανούς – Θάνατος στους Τούρκους».[10]
………………………………..
Αλλά και αν ψάξουμε στις ελληνικές πηγές πάλι μαθαίνουμε ότι «κάτι» συνέβαινε εκείνη την ημέρα.
Στις 25 Μαρτίου ορκίζεται ως αρχηγός των Στρατιωτικών Δυνάμεων Αργολίδος με απόφαση προεστών της Αργολίδος (και των νησιών της) ο ιερέας Αρσένιος Κρέστας (Παπαρσένης). Αυτός, την ίδια μέρα μαζί με τον Μπόταση, προεστό των Σπετσών, ειδοποιεί τους ξένους που βρίσκονταν στο Ναύπλιο να φύγουν για λόγους ασφαλείας, επειδή θα αρχίσει η πολιορκία του Ναυπλίου.[11]
Ο Φωτάκος μας πληροφορεί ότι “Οι Σπετσιώται από όλας τας νήσους εφάνησαν πρόθυμοι και κατά την 25 Μαρτίου 1821 ύψωσαν την σημαίαν της επαναστάσεως.»[12]
Και ο Φραντζής βεβαιώνει ότι η έναρξη των πολιορκιών των κάστρων γίνεται την 25 Μαρτίου: “Αι πολιορκίαι δε αύται συνοδεύουσαι η μία την άλλην έλαβον την αρχήν των από της 25 Μαρτίου 1821 και ύστερον.” [13]
Το ίδιο αναφέρουν και οι πρωταγωνιστές, όχι μετά το 1838 αλλά με τα ντουφέκια στο χέρι: «Φανερώνομεν οι κάτωθι υπογεγραμμένοι αρχιστράτηγοι, οι καπεταναίοι ξηράς και θαλάσσης , ότι από τας 25 Μαρτίου του παρόντος χρόνου, κατά την υψηλήν προσταγήν, ήλθομεν με τα στρατεύματά μας της ξηράς, καθώς και δια θαλάσσης με τα καράβιά μας, και επολιορκήσαμεν το κάστρον λεγόμενον Νεόκαστρον, … [υπογραφές] 1821 Αυγούστου 7, Νεόκαστρον [Πύλος]»[14]
Στην Καρύταινα επίσης γίνεται μαζική κάθοδος από τις γύρω κοινότητες και πολιορκία των Τούρκων την 25 Μαρτίου (Φιλήμων, Δοκίμιον, Β’, 16, Φωτάκος, Απομνημ., 23).
……………………………………..
Σε μια λιγότερο γνωστή πηγή, ο οπλαρχηγός Βασίλης Πετιμεζάς γράφει στην αυτοβιογραφία του:
“Φθάσαντες εις την Αγίαν Λαύραν οι ως ανωτέρω προύχοντες και ημείς οι τεσσαράκοντα οπλίται την 20 Μαρτίου, εμείναμεν εκεί, ότε την 25ην Μαρτίου του Ευαγγελισμού το πρωΐ ψάλλοντες εις τον Θεόν δοξολογίαν και ορκισθέντες επί του ιερού Ευαγγελίου ή να ελευθερωθώμεν από τους Τούρκους ή να αποθάνωμεν, και υψώσαντες την σημαίαν της Επαναστάσεως ηρχίσαμεν να πυροβολώμεν και να τραγουδούμε τ’ άσματα του Ρήγα Φεραίου.”
Αυτή είναι μια πηγή που δεν την είχαν παλαιότεροι ιστορικοί, καθώς δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1985.[21]
…………………………………
Και κάτι από τον Φωτάκο, απ’ αυτά που κάνουν μηδενιστές και νεοφιλελεύθερους να αλληλοβαστάζονται μη λιποθυμήσουν:
«[μεταξύ 24 και 25 Μαρτίου] Καθώς έβλεπαν οι Έλληνες τας σημαίας και τους στρατιώτας εσήμαιναν των εκκλησιών τα σήμαντρα, και οι μεν ιερείς έβγαιναν ενδυμένοι τα ιερά άμφια και με το Ευαγγέλιον εις τας χείρας, οι δε χριστιανοί άνδρες, γυναίκες, παιδία, επαρακαλούσαν τον θεόν να τους ενδυναμώνη. Ο Αρχιμανδρίτης μάλιστα εφορούσε μίαν περικεφαλαίαν … Είχε δε και σημαιοφόρον ένα καλόγηρον θεώρατον, ο οποίος εκράτει ένα μεγάλον σταυρόν ψηλά εις τα χέρια και επήγαινε πάντοτε ‘μπροστά εις το στράτευμα. Ο κόσμος εγίνετο τοίχος και έκαμναν τον σταυρόν τους καθώς επέρνα ο καλόγηρος με τον σταυρόν.» (Φωτάκος, Απομνημ., σ. 23)
…………………………………
Με λίγα λόγια, ανήμερα του Ευαγγελισμού στο Μοριά γινόταν επαναστατικός χαμός. Ακόμα και στην Αμερική το έμαθαν, αλλά κατά τον αρθρογράφο της Καθημερινής που παραπέμπει στον Καρκαγιάννη που παραπέμπει «στην άποψη πολλών ιστορικών» (ποίων άραγε;), «ουδέν αξιομνημόνευτο κατεγράφη την 25η Μαρτίου 1821».
Προσέξτε και τη λύσσα με την οποία ο Ριζοσπάστης επιτίθεται – όχι στα Θερινά Ανάκτορα – σε μια ημερομηνία: [πριν το διάταγμα του Όθωνα το 1838] «ούτε καν ψίθυρος του μύθου αυτού υπήρχε, ούτε και από κανένα διεστραμμένο εγκέφαλο είχε συλληφθεί. Γιατί οι αδίστακτοι συντάκτες του Οθωνικού διατάγματος θα τολμήσουν να καταγράψουν το μύθο αυτό στο διάταγμα ως ιστορικό γεγονός, συμπληρώνοντας έτσι τα κενά που είχε και ολοκληρώνοντας την πλαστογράφηση της Επανάστασης. Για το ανοσιούργημα αυτό της παραχάραξης του Εικοσιένα …»[15]
Αντί σχολίων παραθέτουμε μερικά ακόμα στοιχεία που δείχνουν ότι τα γεγονότα της 25 Μαρτίου ήταν ημερομηνία-ορόσημο πολύ πριν το 1838.
Ήδη τον Μάιο του 1821, η Κοινότητας Ήλιδος της Πελοποννήσου θεωρεί την 25η Μαρτίου αρχή νέου ημερολογίου. Σε έγγραφο της 25 Μαΐου 1821, υπογράφει “Κούκουρα της Γαστούνης, Έτος πρώτον από της 25 Μαρτίου“.[16]
Άλλο έγγραφο του «Επαρχιακού Κριτηρίου Τριπολιτζάς» (δικαστηρίου) του 1823 μνημονεύει ότι «η αποστασία» έγινε στις 25 Μαρτίου.[17]
………………………………….
«Ουδέν αξιοσημείωτον την 25ην Μαρτίου 1821»
και το κείμενο που έδωσε το ερέθισμα γι’αυτή την απάντηση:
Το Παπαγαλιστάν και το ’21
Επιμέλεια: Θ.Κ
