* Ο ξεπεσμένος δερβίσης: μουσική παράσταση 2,3,9,10 Νοεμβρίου

Η Φένια Παπαδόδημα πρωταγωνιστεί στη μουσική παράσταση «Ο ξεπεσμένος δερβίσης» και μας μιλά για το επίκαιρο διήγημα του «αγίου των γραμμάτων»

Ο Ξεπεσμένος Δερβίσης - Ένα αθηναϊκό διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στο Αθηναϊκό Μουσικό Θέατρο

Στην παραβολή της Κρίσεως, ο Κύριος αποκαλεί αδελφούς του, όλους τους δύσμοιρους. Για έναν ταλαίπωρο έγραψε το διήγημά του “Ο Ξεπεσμένος Δερβίσης” ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Στα τέλη του 19^ου αιώνα στην Αθήνα, ένας ξένος άφραγκος οργανοπαίχτης διανυκτέρευε από την ευσπλαχνία ενός καφετζή στο ολονύκτιο καφενείο του, όπου συχνά εφτά οχτώ θαμώνες τον κερνούσαν ένα λιτό δείπνο. Εκεί έπαιζε και το νάι του. Κάποια φορά διορίζεται στην περιοχή ένας νέος αστυνόμος και για να δείξει τον ζήλο του απέναντι στην τάξη διέταξε μια νύχτα να κλείσει το καφενείο. Έτσι ο Δερβίσης μένει άστεγος και βρίσκει καταφύγιο από το κρύο σε μια φρεσκοσκαμμένη σήραγγα, κάπου στο Θησείο, την εποχή που έσκαβαν για να κατασκευαστεί ο “Ηλεκτρικός”, όπως υποθέτει ιστορικός. Για να ζεσταθεί αρχίζει να παίζει μουσική. Τότε μια γλυκιά μελωδία βγήκε από τη σήραγγα. Την επόμενη ο φτωχός έφυγε, έγινε άφαντος. Ο Παπαδιαμάντης τον θέλει να είναι ένα αηδονάκι που κελαηδάει αθέατο μέσα στο δάσος, παίζει το νάι του, χωρίς ακροατήριο, χωρίς να περιμένει χειροκρότημα. Μόνο για να δοξάσει “τον πλάστη των απάντων”, σαν το αηδόνι που περιγράφει ο άγιος Πορφύριος.

«Η ανάγνωση του Παπαδιαμάντη ήταν για μένα ένα είδος προσευχής»

Μιλήσαμε με τη Φένια Παπαδόδημα, ηθοποιό και μουσικό, πρωταγωνίστρια στη μουσική παράσταση “ο Ξεπεσμένος Δερβίσης” της οποίας έγραψε τη μουσική. Η συζήτηση με την ηθοποιό να αντιλαμβάνεται με την καλλιεργημένη μουσική και θεατρική παιδεία της τη γραφή του Παπαδιαμάντη σε αυτό το ιδιαίτερο διήγημά του ήταν ενδιαφέρουσα. Ξεκίνησε με το ερώτημα “Τι έχει να μας πει ο Ξεπεσμένος Δερβίσης του Α. Παπαδιαμάντη σήμερα.” Η Φένια Παπαδόδημα απαντά:

«Ο Ξεπεσμένος Δερβίσης ένα από τα ωραιότερα αθηναϊκά διηγήματα του Α. Παπαδιαμάντη, φέρει ένα μήνυμα που δεν θα πάψει ποτέ να είναι επίκαιρο. Μιλάει για το μεγάλο “Ναι όπου είπεν ο Χριστός”. Τι είναι αυτό το ναι; Τι σημαίνει για μας σήμερα; Ποιο είναι αυτό το ναι; Ο Παπαδιαμάντης παίζει αριστουργηματικά με τις λέξεις ναι και νάι (το νέι).

Μία από τις ωραιότερες παραγράφους της ελληνικής λογοτεχνίας είναι αυτή όπου περιγράφει τον ήχο του νάι, καθώς ο δερβίσης παίζει από το βάθος της σήραγγας “…Φωνή εκ βαθέων αναβαίνουσα, ως μύρον, ως άχνη, ως ατμός, θρήνος, πάθος, μελωδία, ανερχομένη επί πτίλων αύρας νυκτερινής, αιρομένη μετάρσιος, πραεία, μιλειχία, άδολος, ψίθυρος, λιγεία, αναρριχωμένη εις τας ριπάς, χορδίζουσα τους αέρας, χαιρετίζουσα το αχανές, ικετεύσουσα το άπειρον…”

Και ολοκληρώνει τη σκέψη του αντιπαραθέτοντας σε όλους αυτούς τους χαρακτηρισμούς ενός “εξωτερικού” ακούσματος, την αλήθεια ενός άλλου εσωτερικού ήχου. Γράφει: “νάι νάι…κατά δύο κοκκίδας διαφέρει διά να είναι το Ναι όπου είπεν ο Χριστός. Το Ναι, το ήμερον, το ταπεινόν, το πράον, το Ναι το φιλάνθρωπον.”»

Ο Παπαδιαμάντης ανιχνεύει τους χαρακτηρισμούς του μεγάλου “Ναι” που είπε ο Χριστός. Οι χαρακτηρισμοί δείχνουν απλοί σε μία πρώτη ανάγνωση αλλά δεν είναι. Το γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά, η Φένια Παπαδόδημα συμπληρώνει:

«Με όποιον τρόπο κι αν μας ζητείται να πούμε αυτό το ναι, αντικατοπτρίζει έναν εσωτερικό αγώνα που λαμβάνει χώρα στις πιο ενδόμυχες περιοχές της ψυχής μας. Εκεί όπου οι βεβαιότητές μας για διάφορα θέματα κλονίζονται και οφείλουμε συχνά να αποδεχτούμε μια αλήθεια που δεν θα θέλαμε να λάβουμε υπ’ όψιν μας γιατί δεν ταιριάζει με αυτό που έχουμε προ-αποφασίσει για τον εαυτό μας. Γιατί δεν την αντέχουμε. Γιατί εμπεριέχει την ανατροπή κάθε πιθανής ασφάλειας.

Γιατί το μεγάλο Ναι είναι υπέρβαση.

Και χωρίς τον απρόβλεπτο παράγοντα δεν υπάρχει υπέρβαση.»

Είναι το 'ναι' της ταπείνωσης που προϋποθέτει μια ελευθερία να αποδεχτεί ο άνθρωπος να δουλεύει πάνω σε αυτό που του έχει ετοιμάσει Αυτός που τον δημιούργησε. Η Πρωταγωνίστρια μας περιγράφει μια σκηνή από το έργο:

«Είναι το ναι της προσφοράς που άφησε σαν μαρτυρία του ο Χριστός πλένοντας τα πόδια των μαθητών του – στην παράσταση μάλιστα έχουμε συμπεριλάβει ένα μικρό απόσπασμα από τον εξαιρετικό ύμνο του Ρωμανού Μελωδού “Εις τον νιπτήρα”. Κι ακόμη είναι το ναι της αγάπης που κήρυξε προς την πόρνη, τον εχθρό, αυτόν που σφάλλει ίσως, που ακόμη και να μας αδικεί, αυτόν που πιθανώς δικαίως - μέσα από το πρίσμα του ανθρώπινου νόμου - εχθρευόμαστε.

Κι ακόμη υπάρχουν πολλές ερμηνείες αυτού του μεγάλου Ναι.

Η ποιήτρια Καίτη Χιωτέλη σε μία πολύ όμορφη ανάλυση του διηγήματος, είχε γράψει ότι ο ξένος αυτός άστεγος που περιφέρεται στην περιοχή του Θησείου το φθινόπωρο του 1895, απαντά σε όλες τις αντιξοότητες, σε όλες τις καταστάσεις που συναντά, με τη μουσική που παίζει, με το νάι του.

Η μουσική που παίζει είναι η δική του απάντηση, το δικό του ναι στις κακουχίες, στις ανατροπές που του επιφυλάσσει η μοίρα.»

Τι έχει να πει στον σημερινό αστό το διήγημα; Πώς θα το καταλάβει, αφού ο Ξεπεσμένος Δερβίσης προτρέπει ελεγκτικά μια αλλαγή στη ζωή του που ορίζεται σχεδόν αποκλειστικά από το όφελος, το “δίνω για να πάρω”, που περιέχει περισσότερα “όχι” από τα “ναι” του Θεού;

«Αυτό το “ναι” του ξεπεσμένου δερβίση μέσα από τη μουσική που παίζει, είναι ένα “Ναι” δημιουργικό.

Ίσως γι’ αυτό αγγίζει περισσότερο την δική μου ιδιοσυγκρασία αυτή η ερμηνεία.

Ένα “Ναι” δημιουργικό. Μία στάση ζωής αυθεντικά δημιουργικής. Μεταφορικά και ρεαλιστικά.

Δεν είναι μία απρόσωπη τυφλή υπακοή σε κάτι που επιβάλλεται μέσα από ένα σύστημα κανονιστικό, ρυθμιστικό μιας ηθικής συμπεριφοράς. Είναι ένα προσωπικό ναι. Ένα δημιουργικό ναι.

Μία απάντηση στα βάσανα αλλά και στις όμορφες στιγμές της ζωής, της χαράς, της γιορτής. Η απάντηση σε όλες αυτές τις διαφορετικές καταστάσεις, θετικές και αρνητικές είναι η ίδια. Είναι η μουσική. Η μουσική μεταφορικά. Ως υπέρβαση της πραγματικότητας, όχι απλά σαν καλλιτεχνική δημιουργία.»

Είναι ευρηματικός ο κυρ Αλέξανδρος στον παραλληλισμό του “ναι” με το νάι, το μουσικό όργανο του εξωτικού Παπαδιαμαντικού ήρωα. Όση λογοτεχνία και να διαβάσει κάποιος, δύσκολα θα μπορούσε να συναντήσει την ποίηση που βγαίνει από τον Ξεπεσμένο Δερβίση. Μια ποίηση γραμμένη από κάποιον που πασχίζει για εσωτερική ζωή. Η Φ. Παπαδόδημα θα συμφωνήσει και θα πάει παρακάτω:

 «Το ναι του κρύβει κάτι πολύ βαθύ και καθόλου προφανές. Κρύβει αυτές τις δύο κουκίδες που εμένα μου θυμίζουν ακόμη και τα λακκάκια από το χαμόγελο σ’ ένα ανθρώπινο πρόσωπο. Δύο ανεπαίσθητα σημεία “στίξης” στην εσωτερική στάση του ανθρώπου που αλλοιώνουν ολοκληρωτικά την κατάστασή του.

Έχει σημασία πώς το λέμε το ναι. Και κατά πόσο το εννοούμε. Και εάν κι εφόσον δεν το έχουμε εκ βαθέως εννοήσει πώς απαιτούμε από τους άλλους να το αντιληφθούν.

Αυτές οι δύο μικρές κουκίδες ορίζουν την αγεφύρωτη απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στην αληθινή, βιωμένη χαρά της υπακοής και την αναζήτησή της μέσα από τη μίμηση. Τη διαφορά ανάμεσα στο Ναι που λέμε με όλη μας την καρδιά, με όλο μας το είναι, με όλη μας την τρέλα θα τολμούσα να πω, χωρίς δίχτυ ασφαλείας, χωρίς να υπολογίζουμε στη στήριξη ανθρώπινων παραγόντων, χωρίς σύστημα και χωρίς την αναμονή καμιάς επιτυχίας.

 Χωρίς την έγνοια της επιβράβευσης. Χωρίς κάλυψη. Με ένα απόλυτο άνοιγμα.

Γιατί ακόμη κι αν κάνουμε το σωστό από έγνοια να μην κάνουμε το λάθος, τότε η ψυχή μας δεν συμμετέχει ακέραιη.

Και όταν κάνουμε κάτι χωρίς να συμμετέχει όλη μας η ύπαρξη αυτό γίνεται εμμονή, ψυχαναγκασμός και οδηγεί στο κλείσιμο της καρδιάς, όχι στο άνοιγμα.»

Η ηθοποιός αλλά και συνθέτης της μουσικής παράστασης, εμπνέεται από τη μορφή ενός άλλου μουσικού, του Δερβίση που παίζει το όργανο της μακρινής πατρίδας του στον Αθηναϊκό καφενέ, αλλά και κυνηγημένος στο τούνελ:

«Πολλές φορές έχω σκεφτεί αυτή τη μορφή του ξεπεσμένου δερβίση και ασκεί πάνω μου μία έλξη, όχι μόνο σαν μουσικός, αλλά κυρίως ως προς το ότι είναι ένα πρόσωπο που δεν έχει μία καθαρή ταυτότητα. Είναι ξένος ως προς τα πάντα. Όπως έρχεται φεύγει. Δεν ζητά τίποτα από κανέναν. Μιλά ελάχιστα. Μόνο παίζει το νάι.

Σαν να υπάρχει μόνο σ’ έναν παράλληλο κόσμο. Κι επειδή ακριβώς δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για τα πράγματα αυτού του κόσμου, μας κινεί το ενδιαφέρον, μας γίνεται συμπαθής γιατί δεν απαιτεί τίποτα και δεν βιάζει το περιβάλλον του.»

Έχει κατά νου ο Παπαδιαμάντης να μας προσκαλέσει σε κάτι διηγούμενος αυτή την παραπονεμένη ιστορία; Η πρωταγωνίστρια, σκέφτεται λίγο και απαντά με σιγουριά:

«Μας προσκαλεί να σπλαχνιστούμε. Μας προσκαλεί να ακούσουμε τη μουσική του. Το νάι... και να πούμε το ναι μέσα μας.

Γιατί υπάρχει φυσικά και η διάσταση του ναι που εκφράζει την ευσπλαχνία προς τον άστεγο, τον ξένο, τον πλάνητα δερβίση που παγωμένος περνάει την “πεπρωμένη” νύχτα παίζοντας το νάι του μέσα στη σήραγγα. Υπάρχουν σίγουρα πολλά σημαντικά θέματα που δεν έχω ακόμη ανακαλύψει και που κρύβονται και με περιμένουν, μέσα σ’ αυτό το τόσο μικρό διήγημα.»

 

Ο Παπαδιαμάντης μέχρι σήμερα έχει τη δύναμη να γίνεται πηγή έμπνευσης στους καλλιτέχνες. Αυτό είναι γροθιά στο στομάχι της κοινωνίας που γκρινιάζει για κακής ποιότητας τέχνη. Σε αυτό το σημείο η Φένια Παπαδόδημα γίνεται εξομολογητική:

 «Τα χρόνια που ζούσα εκτός Ελλάδας, ο Παπαδιαμάντης ήταν για μένα ένας φάρος ζωντανός, η γέφυρα με ό,τι πιο αγαπημένο ελληνικό κουβαλούσα μέσα μου. Θα μπορούσα να πω ότι ήταν όλη η Ελλάδα. Διαβάζοντας τα κείμενά του έβρισκα έναν τρόπο να ζωντανεύω την επαφή μου με τον Θεό γιατί το εκπληκτικό με τον Παπαδιαμάντη, όπως είπε ο Ελύτης, είναι ότι ενώ μιλάει για τα πιο απλά καθημερινά πρόσωπα, περιγράφει καταστάσεις της ζωής τετριμμένες, πάντα υπάρχει μία ατμόσφαιρα μεταφυσική στα διηγήματά του, σαν να συνυπάρχει εκεί, ανάμεσα στις λέξεις, ένα εσώτερο τοπίο όπου η παρουσία του Θεού είναι ζωντανή, απόλυτα αισθητή.

Τώρα που το σκέφτομαι με την απόσταση του χρόνου, ήταν ένα είδος προσευχής η ανάγνωση του Παπαδιαμάντη για μένα, στο βροχερό Παρίσι.»

Κλείνοντας την κουβέντα μας, η ηθοποιός και μουσικός αναφέρεται στην παράσταση του Αθηναϊκού μουσικού Θεάτρου:

«Η παράστασή μας είναι μία μουσική παράσταση. Η μουσική που έχω γράψει για την παράσταση ακολουθεί τους ήχους, τους ρυθμό και τη μουσικότητα των λέξεων του Παπαδιαμάντη.

Έχω τη μεγάλη χαρά να συνεργάζομαι με μοναδικούς μουσικούς, τον Χάρη Λαμπράκη στο νέι, τον Γιώργο Παλαμιώτη στο μπάσο και τη μουσική διεύθυνση, τον Παναγιώτη Κωστόπουλο στα τύμπανα. Βιντεοπροβολές συνομιλούν με το αφήγημα, με τα έργα του Γιώργου Κόρδη.

Ακόμη δύο φοιτητές του τμήματος μουσικών σπουδών του Καποδιστριακού πανεπιστημίου Αθηνών, ο Χρήστος Νταούλας και ο Γιώργος Γαργάλας, συμμετέχουν δημιουργώντας ηχητικά τοπία βασισμένα σε όλους τους ήχους που περιγράφονται τόσο ορχηστρωμένα από τον Παπαδιαμάντη.

Η μουσική εμπνέεται από το βυζαντινό μέλος και την ελληνική παραδοσιακή μουσική αλλά φέρει στοιχεία όλων των ακουσμάτων που είχα μέσα στα χρόνια της μουσικής μου παιδείας από το κλασσικό πιάνο μέχρι την τζαζ μουσική.»

Μετά την εξαιρετικά επιτυχημένη παρουσίαση του Ξεπεσμένου Δερβίση στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, η Φένια Παπαδόδημα και το Αθηναϊκό Μουσικό Θέατρο επιστρέφουν στο αριστουργηματικό διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη παρουσιάζοντάς το για τέσσερις μόνο παραστάσεις στο Θέατρο Ροές, Ιάκχου 14, Μετρό Κεραμεικός στις 2,3,9,10 Νοεμβρίου στις 22:00.

_____________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 06.11.2019