Ο μελετητής του Αββά Ισαάκ του Σύρου μιλά για τον θεόπνευστο ερημίτη | Μάρκελλος Πιράρ

Η μελέτη για τους αγίους και η σχέση μας μαζί τους, μας οδηγεί με ασφάλεια πιο κοντά στον Θεό. Οπωσδήποτε οι άγιοι δεν ήταν αλάθητοι. Ωστόσο εκείνο που τους διακρίνει είναι η μετάνοια και η ταπείνωση, στοιχεία που μπορούμε να καλλιεργήσουμε κι εμείς με τη χάρη του Θεού. Οι άγιοι θα λέγαμε ότι είναι πιο ριψοκίνδυνοι από εμάς: κάνουν την απόπειρα να βρούνε την αλήθεια. Δεν επαναπαύονται στα δεδομένα του κόσμου τούτου, πάντοτε λειψά και ανεπαρκή για να χορτάσουν την πείνα μας.

Ψάχνοντας για τον Θεό λοιπόν δεν αναζήτησαν κάποια ασφάλεια, για να περάσουν ανώδυνα αυτήν εδώ τη ζωή. Δεν λογάριασαν κέρδη και ζημιές στη σχέση τους με τον Θεό. Δεν έκαναν μια συναλλαγή. Τα έδωσαν όλα. Και τα κέρδισαν όλα. Όπως ο όσιος Ισαάκ ο Σύρος, που ενώ εορταζόταν παλαιά η μνήμη του με τον άγιο Εφραίμ τον Σύρο, αργότερα ο υμνογράφος μακαριστός Γέρων Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, του εκπόνησε ιδιαίτερη ακολουθία και εορτάζεται στις 28 Σεπτεμβρίου. Ο Φώτης Κόντογλου, τον ιστόρησε σε εικόνα με την επιγραφή ο «ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος, ο Θεόπνευστος».

Δέχτηκε να μιλήσει στην Ο.Α. ένας ιδιαιτέρως αξιόλογος μελετητής του αββά Ισαάκ του Σύρου. Ο συνομιλητής μας είναι ο Μάρκελλος Πιράρ, ο οποίος έκανε προ ετών την κριτική έκδοση των απάντων του αββά Ισαάκ που εξέδωσε η Ιερά Μονή Ιβήρων. Από παιδί ο κ. Πιράρ διδάσκεται στο σχολείο του στο Βέλγιο, όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, την αρχαία Ελληνική. Παρακολουθώντας έφηβος μαθήματα αραβικής γλώσσας από το ραδιόφωνο του Καΐρου ξεκινά μια πορεία που θα συνεχιστεί στη Συρία, όταν θα σπουδάσει στο εκεί πανεπιστήμιο αραβική φιλολογία. Σήμερα μιλά εφτά γλώσσες και μεταφράζει από τη συριακή χειρόγραφα του Αββά Ισαάκ. Αγάπησε τα έργα του μεγάλου αυτού ερημίτη του βουνού, του οποίου τα γραπτά έχουν καθολική εμβέλεια. Η ανταπόκρισή του στην πρόσκλησή μας να μιλήσουμε για τον όσιο Ισαάκ τον Σύρο ήταν άμεση και αυτό μας έδωσε ιδιαίτερη χαρά.

Τι γνωρίζουμε για τη ζωή του μεγάλου αυτού Πατέρα της Ανατολικής Εκκλησίας;

Ελάχιστα ίχνη άφησε ο Αββάς Ισαάκ στο διάβα του πάνω στη γη. Γεννήθηκε στην αρχή του 7ου αι. στην ανατολική ακτή της Αραβικής Χερσονήσου που υπαγόταν στην Εκκλησία της Ανατολής δηλ. της Περσίας (σημερινό Ιράν). Ασκήτευσε στη Μονή του αγ. Ματθαίου στη Μεσοποταμία, χειροτονήθηκε επίσκοπος Νινευΐ και μετά από πέντε μήνες μόνασε στη δυτική Περσία.

Υπήρχαν διάλεκτοι της αραβικής στην περιοχή που μεγάλωσε ο Αββάς Ισαάκ; Εκείνος σε τι γλώσσα έγραφε και μιλούσε;

Η γλώσσα του Αββά ήταν η συριακή, αρχικά μια διάλεκτος που ανήκε στον αραμαϊκό κλάδο των σημιτικών γλωσσών· η γενέτειρά της ήταν η Ούρφα ή Έδεσσα, ανατολικά του Ευφράτη, η σημερινή Şanlıurfa της Τουρκίας. Συρο-αραμαϊκές διάλεκτοι ομιλούνταν στη Μεγάλη Συρία (σημερινή Συρία, Λίβανος, Παλαιστίνη, νοτιο-ανατολική Τουρκία, δυτικό Ιράκ, δυτική Περσία, ανατολική ακτή της Αραβικής Χερσονήσου). Άρα την εποχή του Ιησού η καθομιλουμένη στην Παλαιστίνη ήταν κι εκείνη μια αραμαϊκή διάλεκτος. Από τον 4ο αι. η συριακή διάλεκτος αναδεικνύεται πλέον ως λόγια γλώσσα. Ο όσιος Εφραίμ, λόγου χάριν, έγραψε τους ύμνους του στα συριακά. Από τον 4ο αι. η συριακή διάλεκτος αναδεικνύεται πλέον ως λόγια γλώσσα. Επίσης, η συρο-αραμαϊκή αποτέλεσε το ενωτικό σημείο μεταξύ αραβικού πολιτισμού και των αρχαίων πολιτισμών των Ασσυρίων και των Βαβυλωνίων. Και από τον 8ο αι. έγινε η γέφυρα χάριν της οποίας πλήθος αρχαίων ελληνικών κειμένων μεταφράστηκαν στα αραβικά. Μερικά από εκείνα τα κείμενα σώζονται μόνο στην αραβική.

Οι πρώτες μεταφράσεις της ογκώδους Συλλογής του Οσίου Ισαάκ
και ο σύγχρονος λόγος ενός ασκητή
του 7^ου αιώνα!

Πώς έφτασαν τα κείμενά του στη γνώση του υπόλοιπου κόσμου;

Οι πρώτες μεταφράσεις της α´ και ογκωδέστερης Συλλογής του έργου του Αββά Ισαάκ σε τρεις γλώσσες (ελληνικά, αραβικά και γεωργιανά) εκπονήθηκαν στο τέλος του 8ου ή στην αρχή του 9ου αι. στη Λαύρα του οσίου Σάββα στην Παλαιστίνη. Η ελληνική μετάφραση εκδόθηκε το πρώτον στη Λειψία το 1770 από τον λόγιο ιερομόναχο Νικηφόρο Θεοτόκη. Το κείμενο νοσεί βαρέως εξαιτίας της χαμηλής ποιότητας του χειρόγραφου που ο εκδότης εξέλαβε ως βάση. Επανεκδόθηκε στην Αθήνα το 1895 από τον Σπετσιέρη με επί πλέον άφθονα τυπογραφικά λάθη. Ακολουθούν σταδιακά νεοελληνικές μεταφράσεις:
Καλλίνικος Παντοκρατορινός (1871), Βενέδικτος Νεοσκητιώτης (2018), Γιώργος Πινακούλας/Δημήτρης Κουτσούγερας (Εν Πλω 2019).

Διάφορα κείμενα μιας Β´ Συλλογής ήσαν γνωστά εδώ και πολλά χρόνια. Το πληρέστερο αρχαίο χειρόγραφο που περιέχει τη β´ Συλλογή ανακαλύφθηκε το 1983 στη βιβλιοθήκη Bodleian της Οξφόρδης. Ανάγεται στον 10ο-11ο αι. Το κείμενο μεταφράστηκε στα ρωσικά, στα ελληνικά και σε άλλες γλώσσες. Όσον αφορά στην Γ´ Συλλογή, η κριτική έκδοση του συριακού πρωτότυπου κυκλοφόρησε το 2011. Μεταφράστηκε στα ιταλικά και στα γαλλικά και μεταφράζεται τώρα στα ρωσικά και στα ελληνικά.

Υπάρχουν Λόγοι κοινοί ανάμεσα στις 3 Συλλογές. Το δε συριακό χειρόγραφο Σινά 10 αι. περιλαμβάνει αποσπάσματα από τις 3 συλλογές.

«Οι λέξεις «άνθρωπος» και «αγάπη» απαντούν σε όλο το έργο του αββά»

Η συναιώνια αντίληψη για την ύπαρξη του καλού και του κακού

Σε ποιο θέμα αναφέρεται ως επί το πλείστον στα γραπτά του ο αββάς Ισαάκ και τι μπορεί να σημαίνει για εμάς σήμερα ο λόγος ενός ασκητή του 7ου αιώνα;

Όλα τα κείμενα του Αββά Ισαάκ αποτελούν ένα τεράστιο σχόλιο στον α´ στίχο της α´ επιστολής του ευαγγελιστή Ιωάννου: «Ο Θεός αγάπη εστίν», δήλωση που «αποκρούει, όπως γράφει ο Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, όλα εκείνα που θα μπορούσαν να τη νοθεύσουν μετατρέποντας τον Πατέρα τον εν τοις ουρανοίς σε μια ακόμη θεότητα της βίας. Είναι σαν να αποδίδουμε αδυναμία στη θεϊκή φύση πιστεύοντας ότι ο Θεός χρησιμοποιεί την τιμωρία ως ανταπόδοση για τα πλάσματα που Εκείνος έφερε στην ύπαρξη με τιμή και μεγάλη αγάπη»¹ .

Οι λέξεις «άνθρωπος» και «αγάπη» απαντούν σε όλο το έργο του Αββά. Για τον Καρτέσιο, «σκέπτομαι άρα υπάρχω». Για τον Αββά Ισαάκ «αγαπώ άρα υπάρχω»: το ρήμα αγαπάν προϋποθέτει τον άλλον, τους άλλους. Το να βλέπεις μόνο τον εαυτό σου, ιδού ο θάνατος, ιδού η κόλαση. Υπάρχεις μόνο μέσα στον άλλον, με τον άλλον. «Υπάρχεις άρα υπάρχω» λέει ο Ντοστογιέβσκι. Και ο μητροπολίτης πρώην Όρους Λιβάνου Γεώργιος Χοδρ: «Το εγώ, ερήμην του εσύ δεν υφίσταται. Δεν υπάρχεις κι έπειτα αγαπάς. Αγαπάς άρα υπάρχεις». Υπάρχουμε μόνο μέσα στην αγάπη. Ιδού η όντως ανθρωπολογία.

Και πάλι του Αββά: «Και τι εστι καρδιά ελεήμων; Και είπε: να καίγεται η καρδιά για όλη την κτίση, για τους ανθρώπους, για τα πουλιά και τα ζώα και τους δαίμονες, και για κάθε κτίσμα. Και στη θύμησή τους και στη θέα τους να ρέουν δάκρυα από την πολλή και σφοδρή αίσθηση ελέους που συνέχει την καρδιά. Και από την πολλή επιείκεια μικραίνει τόσο η αντοχή της καρδιάς που δεν μπορεί να βαστάξει στο άκουσμα ή στο θέαμα και της παραμικρής βλάβης ή λύπης που γίνεται στην κτίση. Και γι´ αυτό και υπέρ των αλόγων και υπέρ των εχθρών της αληθείας και υπέρ αυτών που τον βλάπτουν, προσφέρει συνεχή προσευχή και δάκρυα, και να τους προστατεύει ο Θεός και να τους ελεήσει· και από το τόσο ισχυρό αίσθημα ελέους που κινείται στην καρδιά του να φτάνει να δέεται χωρίς δισταγμό υπέρ της τάξεως των ερπετών προσεγγίζοντας το άμετρο έλεος του Θεού».²

Στη συνείδηση όσων τον γνωρίζουν μέσα από τα συγγράμματά του, ιδιαίτερα των μοναχών, κατέχει κορυφαία θέση. Απευθύνεται ίσως ο λόγος του και στους λαϊκούς;

Η χρήση ορισμένων λέξεων στους Λόγους του Αββά Ισαάκ - όπως «μοναχός», «έρημος» - μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι τα λόγια του απευθύνονται αποκλειστικά σε μοναχούς και μάλιστα σε αναχωρητές ... Κι όμως, διαβάζοντας τον Αββά Ισαάκ, οφείλει κανείς, όπως λέει ο π. Βασίλειος Ιβηρίτης, να «κάνει μια μετάφραση, γιατί το σκηνικό της ζωής του είναι η εσωτέρα έρημος. Η αποστολή μας είναι μία: να ταφούμε ως σπόρος στην καλή γη της Εκκλησίας και να βλαστήσωμε πολύ. Αυτό γίνεται με τους μοναχούς, αυτό γίνεται με τους παντρεμένους».³ Επομένως, η έρημος εδώ είναι περισσότερο τρόπος παρά τόπος. Ο Γέρων Ιερώνυμος της Αιγίνης συνιστούσε σε όποιον δεν είχε χρήματα, να ζητιανεύσει, να μαζέψει τα απαραίτητα και να αγοράσει το βιβλίο του Αββά Ισαάκ. Στη μετάφρασή του της Φιλοκαλίας στα ρωσικά, ο άγ. Θεοφάνης ο Έγκλειστος (18ος αι.) αντί της λέξης «μοναχός», γράφει «εμείς». Ο Αββάς Ισαάκ μιλά ασταμάτητα για την αγάπη του Θεού απέναντι στην κτίση, αγάπη που ήταν η μοναδική αιτία της ενανθρώπισης του Υιού του και του θανάτου του πάνω σ’ έναν σταυρό. Η ενσάρκωση ήταν καθαρή πράξη αγάπης. Δεν είχε ως σκοπό τη λύτρωση από τις αμαρτίες, αλλά κυρίως ώστε ο κόσμος να συνειδητοποιήσει την αγάπη του Θεού προς την κτίση του.

Άρα η σωτηρία του ανθρώπου κινείται μέσα από την αγάπη του Θεού! Το κακό τι ρόλο παίζει στην ανθρωπότητα;

Η σωτηρία σημαίνει πρωτίστως την αποκατάσταση του πρωτείου της αγάπης που προϋπήρχε μεταξύ Θεού και κτίσης, πρωτείο που κατέρρευσε με την πτώση, επειδή ο άνθρωπος έπαψε να συμπεριφέρεται ως τέκνο του Θεού αλλά ως ανυπάκουος δούλος. Ο Θεός όμως έμεινε πατήρ.

Ο Αββάς αντιτάσσει μια δυιστική αντίληψη της συν-αιώνιας ύπαρξης του καλού και του κακού, του Θεού και του διαβόλου: ο Θεός δεν είναι ο δημιουργός του κακού, άρα το κακό δεν έχει υπόσταση. «Λέγω ότι εκείνοι που κολάζονται στη γέεννα μαστιγώνονται με το μαστίγιο της αγάπης (...). Είναι λάθος να νομίζει κανείς ότι οι αμαρτωλοί στερούνται στη γέεννα την αγάπη του Θεού. Η αγάπη (...) δίνεται σε όλους ανεξαιρέτως. Και η αγάπη ενεργεί τη δύναμή της με δύο τρόπους: αφενός τιμωρεί τους αμαρτωλούς, όπως συμβαίνει και εδώ μεταξύ φίλων, αφετέρου ευφραίνει όσους τηρούν αυτά που πρέπει. Και αυτή είναι, υποστηρίζω, η τιμωρία στη γέεννα: η σκληρότητα της κόλασης είναι η μεταμέλεια για την αγάπη, η οποία μεθά με την απόλαυσή της τις ψυχές των ανωτέρων υιών».⁴

Το εσχατολογικό όραμα του Αββά Ισαάκ είναι γεμάτο αισιοδοξία. Βρίσκεται κοντά στην εσχατολογία του αποστόλου Παύλου, ο οποίος μιλά για την έσχατη μεταμόρφωση ολόκληρης της κτίσης, όταν ο θάνατος «καταποθεῖ εἰς νῖκος» (Α΄ Κορ. 15,54) και ο Θεός θα είναι «τὰ πάντα ἐν πᾶσι» (Α΄ Κορ. 15,28).

Κατά τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης, « [ Θεός] ελευθέρωσε τον άνθρωπο από την κακία και θεράπευσε τον ίδιον τον επινοητή της κακίας».⁵

Βάσανό μας, η βούληση για δύναμη

Ποιο από τα πάθη βασανίζει τον άνθρωπο περισσότερο, κατά τον Αββά Ισαάκ και πώς απελευθερώνεται από αυτό;

Η βούληση για δύναμη βασανίζει τον άνθρωπο, τον παντοδύναμο άνθρωπο, τον ανθρωπόθεο, όπως λέει ο Φιόντορ Ντοστογιέβσκι, που επιδεικνύει τη δύναμή του σε όλες στις σφαίρες της ζωής. Ο άνθρωπος, τυποποιημένος σύμφωνα με τις προδιαγραφές που υπαγορεύονται από τον σύγχρονο τρόπο ζωής, πώς μπορεί να έχει γνώση και συνείδηση της αδυναμίας του, πώς μπορεί να απομακρυνθεί από τον «δαίμονα της περηφάνειας»⁶ όπως λέει ο Αββάς; Ο άνθρωπος που συνειδητοποιεί ότι η αδυναμία αποτελεί το κύριο γνώρισμα του ανθρώπινου πλάσματος φτάνει στην αυτογνωσία, και η γνώση οδηγεί στην ταπείνωση…

Σου λέει, ο ταπεινός είναι ως ανύπαρκτος, «ως μη ελθών εις το είναι». Και για να φτάσεις εκεί πρέπει να έχεις πολλούς πειρασμούς που θα σε οδηγήσουν στη γνώση και η γνώση στην ταπείνωση. Και πρόκειται για ξεπέρασμα της αρετής και της πίστεως διά της υπομονής των πολλών πειρασμών. «Έπαρον τους πειρασμούς και ουδείς ο σωζόμενος» (Αββάς Αντώνιος).

* * *

Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή για εμάς η συνέντευξη που μας παραχώρησε ο κ. Μάρκελλος Πιράρ, καθώς και οι σχολιασμοί του βασισμένοι σε κείμενα πατέρων και σοφών ανθρώπων.

_________

Σοφία Χατζή

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 20.01.2021

 

_____

Σημειώσεις

[1] Τώρα καί πάντοτε. Σημειώσεις στίς γραφές τοῦ Ἰσαὰκ τοῦ Σύρου. Ἐκδ. Πατάκη 2007, σελ. 160.

2 Λόγοι ἀσκητικοί Ἰσαάκ τοῦ Σύρου, Ἐκδ. Ἐν Πλῷ 2019, σελ. 367-368 (ὁ πολυτονισμὸς δικός μας)

 

³ Ὁμιλία στὸ Πνευματικὸ Κέντρο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κορίνθου (9 Νοεμβρίου 2014)

⁴ Λόγοι ἀσκητικοί Ἰσαάκ τοῦ Σύρου, Ἐκδ. Ἐν Πλῷ 2019, σελ. 162-163.

⁵ Κατηχητικὸς Λόγος (Sources chrétiennes, τ. 453), 2000, σ. 264 (ἡ νεοελληνικὴ ἀπόδοση δική μας).

⁶ Λόγοι ἀσκητικοί Ἰσαάκ τοῦ Σύρου, βλ. σελ. 99-101.

 

Συμπληρωματικὴ βιβλιογραφία:

Κείμενα τοῦ Ἀββᾶ Ἰσαά :

Ἀββᾶ Ἰσαὰκ τοῦ Σύρου Λόγοι ἀσκητικοί. Κριτικὴ ἔκδοσι: Μάρκελλος Πιράρ. Ἱερὰ Μονὴ Ἱβήρων, Ἅγιον Ὄρος 2012 (https://www.imiviron.gr/imiviron-eshop/eshop/?lang=en)

Ἰσαὰκ τοῦ Σύρου, Ἀσκητικά. Μτφρ. ἀπὸ τὰ Συριακὰ Νέστωρ Καββαδᾶς. Ἐκδ. Θεσβίτης 2006 (β´ ἐκδ.)

Μελέτες:

Ἀρχιμ. Βασιλείου, Ἀββᾶς Ἰσαὰκ ὁ Σῦρος. Ἕνα πλησίασμα στὸν κόσμο του. Ἱερὰ Μονῆ Ἰβήρων, 2003⁴

Ἰλαρίων Ἀλφέγιεφ, Ἅγιος Ἰσαὰκ ὁ Σῦρος. Ὁ πνευματικός του κόσμος. Μτφρ. ἀπὸ τὰ ρωσικά: Ἰωσήφ Ροηλίδης. Ἐκδ. Ἀκρίτας, 2000 (Σειρά: Ἁγιολογική Βιβλιοθήκη, ἀρ. 17)

Δημήτρης Χρ. Καλλινδέρης, Πάθη καί ἀπάθεια κατά την διδασκαλία τοῦ Ἀββᾶ Ἰσαάκ τοῦ Σύρου. Ἐκδ. «Βρυέννιος», Θεσσαλονίκη 1997